पत्रकार मुकुन्द ढुँगाना
सञ्चार साधन मानव समाजको आँखाजस्तै हुन्। समाजले देख्न नसकेको कुरा देखाउने, बुझ्न नसकेको कुरा खुलाउने, अन्याय–अत्याचारविरुद्ध आवाज उठाउने, अधिकार र कर्तव्यबीच सन्तुलन कायम गर्न मार्गदर्शन गर्ने काम पत्रकारिताले गर्छ। तर पत्रकारिता शक्तिशाली पनि हो, संवेदनशील पनि। यही शक्तिको सही प्रयोग नभए पत्रकारिता समाधान नभई समस्याको स्रोत बन्न सक्छ। त्यसैले “जवाफदेही र उत्तरदायी पत्रकारिता” हाम्रो समयमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण विषय बनेको छ।
आजको डिजिटल युगमा सूचना प्रवाहको गति अत्यन्त तीव्र छ। तर गति मात्र पर्याप्त हुँदैन, समाचार ठ्याक्कै, निष्पक्ष र नैतिक हुनुपर्छ। पत्रकार मुकुन्द ढुँगानाको दृष्टिमा, पत्रकारिताको मूल आत्मा नै आचारसंहिताप्रति प्रतिबद्धता हो। आचारसंहिता पालन नहुँदा पत्रकारिता दिशाहीन मात्र होइन, समाजलाई भ्रमित बनाउने खतरा बढ्छ।
१. पत्रकारिताको विश्वसनीयता: आचारसंहिताको मेरुदण्ड
विश्वसनीयता पत्रकारिताको जीवन हो। पत्रकारले विश्वास गुमाए भने समाचार, विश्लेषण वा सम्पादकीय केही पनि अर्थ राख्दैन।
आचारसंहिता नै त्यो ढोका हो जसले पत्रकारलाई सत्यतिर उभ्याउँछ।
ढुँगानाका अनुसार पत्रकारिताको तीन मुख्य आधार छन्—
सत्यता (Accuracy)
निष्पक्षता (Fairness)
उत्तरदायित्व (Accountability)
यी आधारबाट विचलित हुनेबित्तिकै पत्रकारिता कमजोर, विवादास्पद र पक्षपाती बन्छ।
२. तथ्यभन्दा पहिले आकर्षण: अहिलेको मुख्य चुनौती
आजभोलि ‘भ्यूज’, ‘क्लिक’, ‘ट्र्यान्ड’ र ‘भाइरल’ नाममा धेरैजसो मिडिया प्रतिस्पर्धामा छन्। सनसनीपूर्ण शीर्षक, आधा–सत्य, अनुमान, अपुष्ट तथ्य, अफवाहलाई समाचार बनाउने प्रवृत्ति बढ्दैछ।
ढुँगाना भन्छन्—
“पत्रकारितामा सर्वाधिक घातक कुरा भनेको अपुष्ट सूचना हो।”
जब समाचारको प्राथमिकता तथ्य होइन, प्रभाव पार्ने उद्देश्य हुन्छ, तब–
पात्रको मानमर्दन हुन्छ
घटनाको यथार्थ बङ्गिन्छ
समाजमा गलत धारणा फैलिन्छ
मिडिया प्रति जनविश्वास घट्छ
यही कारणले आचारसंहिता पालन अनिवार्य छ।
३. जनताप्रति पत्रकारको उत्तरदायित्व
पत्रकारिताको पहिलो निष्ठा सधैँ जनताप्रति हो।
पत्रकारले लेख्ने प्रत्येक शब्द, प्रसारण गर्ने प्रत्येक सूचना, उभ्याउने प्रत्येक प्रश्न—सबैको प्रभाव जनतामाथि पर्छ।
ढुँगाना लेख्छन्—
“पत्रकारको कलम सत्यका लागि हो, टकराव वा बदनाम गर्ने लागि होइन।”
उत्तरदायी पत्रकारले के गर्छ?
घटना सत्यापन गर्छ
दुई पक्षको आवाज सुन्छ
तथ्यलाई तोडमोड गर्दैन
व्यक्तिगत/दलगत लाभभन्दा माथि उठ्छ
पीडित, हाम्रा संवेदनशील समुदाय र कानुनी अधिकारको सम्मान गर्छ
यसरी मात्रै पत्रकारिता लोकतन्त्रको रक्षक बन्न सक्छ।
४. प्रेस स्वतन्त्रता र आचारसंहिता—एक–अर्काको पूरक
प्रेस स्वतन्त्रता अत्यन्त महत्वपूर्ण हो। तर स्वतन्त्रता स्वतन्त्रतै हो, स्वेच्छाचारिता होइन।
स्वतन्त्रताको अर्थ मनलाग्दी होइन;
स्वतन्त्रताको अर्थ जिम्मेवारीसहितको स्वतन्त्रता हो।
आचारसंहिता पालन गरे मात्र पत्रकारले—
स्वतन्त्रताको मर्यादा कायम गर्छ
आलोचना विश्वसनीय बनाउँछ
सरकार, शक्ति र संस्थाहरूलाई जवाफदेही बनाउँछ
प्रेस स्वतन्त्रता र पत्रकार आचारसंहिता दुबै मिलेर समाजको सूचना प्रणालीलाई बलियो बनाउँछन्।
५. डिजिटल युगमा नयाँ खतरा: साइबर पत्रकारिताको मर्यादा
सोशल मिडिया, यूट्युब, टिकटक, डिजिटल ब्लग—सब काठमाडौंदेखि गाउँसम्म पत्रकारिताको माध्यम बनेका छन्।
तर मान्यताप्राप्त मिडिया जस्तै आचारसंहिता धेरैले पालना गर्दैनन्।
ढुँगानाको चेतावनी छ—
“डिजिटल मञ्चमा पत्रकारिता गर्नेलाई अझ बढी नैतिक बन्धन आवश्यक छ।”
किनकि:
गलत कुरा सेकेन्डमै फैलिन्छ
भ्रामक सामग्री जनमानसमा गहिरो असर पार्छ
व्यक्तिगत गोपनीयता भंग हुने जोखिम बढ्छ
भाषिक हिंसा र चरित्रहत्या सहज हुन्छ
त्यसैले डिजिटल पत्रकारितामा पारदर्शिता, सत्यता र संवेदनशीलता दोब्बर महत्वको हुन्छ।
६. निष्कर्ष—आचारसंहिता भनेको पत्रकारिताको नैतिक ढाल
पत्रकार मुकुन्द ढुँगानाको सम्पादकीय निष्कर्ष स्पष्ट छ—
“आचारसंहिता बिना पत्रकारिता incomplete मात्र होइन, खतरनाक हुन्छ।”
जवाफदेही, उत्तरदायी, तथ्यमा आधारित पत्रकारिता समाजलाई प्रकाशतिर लैजान्छ।
विना आचारसंहिता पत्रकारिता अराजकता, भ्रम र अविश्वासको कारण बन्छ।
त्यसैले—
सत्य भनौँ
प्रमाणसहित लेखौँ
निष्पक्ष बनौँ
मर्यादा र संवेदनशीलतामा उभिऔँ
आचारसंहिता पालन गर्दै लोकतन्त्र र जनताको पक्षमा पत्रकारिता गरौँ
यही हो उत्तरदायी पत्रकारिताको वास्तविक स्वरूप।