पृष्ठभूमी
बुद्ध जयन्ती प्रत्येक वर्ष वैशाख पूर्णिमाका दिन मनाइन्छ – यस वर्ष (वि.सं.२०८२, बैशाख २९ गते) पनि विश्वभरका बौद्ध धर्मावलम्वीहरूले मायादेवी मन्दिर लगायत विभिन्न बौद्ध विहार तथा स्तुपाहरूमा २५६९ औं बुद्ध जयन्ती धुमधामले मनाइयो । जसले भगवान बुद्धको जन्म, बुद्धत्व प्राप्ति र महापरिनिर्वाणलाई एकै साथ स्मरण गराउँदछ ।आज जब हामी बुद्ध जयन्ती मनाउँदैछौं, के हामीले कहिल्यै गहिरिएर सोचेका छौं – “बुद्धको ज्ञान हाम्रो मानसिक स्वास्थ्यमा के काम लाग्न सक्छ?” वर्तमान समयमा मानिसहरू चिन्ता, तनाव, आत्महत्या, नशा, सामाजिक विच्छेदनर अवसादका समस्यामा फँसेका छन्, बुद्धको दर्शन केवल धार्मिक आस्था होइन, जीवन परिवर्तनको माध्यम बन्नसक्छ। विशेष गरी मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा बौद्ध दर्शनको योगदान गहिरो, वैज्ञानिक र व्यावहारिक देखिन्छ।
बुद्धका उपदेश केवल पूजाका लागि होइनन्। ती जीवनका दुःखहरू बुझ्न, सामना गर्न र पार लाग्नका लागि अभ्यासयोग्य विधिहरू हुन्।अहिलेको आधुनिक जीवनशैली, सामाजिक प्रतिस्पर्धा, प्रविधिको अति प्रयोगर सम्बन्धको अस्थिरताबीच, बुद्धले देखाएको सम्यक् मार्ग एक प्रकारको ‘आन्तरिक थेरापी’ होभन्दा अत्युक्ति नहोला।
मननीय कुरा के हो भने, बुद्धले कुनै स्वर्गको वाचा गरेनन्, उनले नर्कको डर देखाएनन्।उनको महत्वपूर्ण वाणी यही हो कि – “तपाईं आफैं आफ्ना दीप बन्नुहोस् ।” यही वाणीकोसहि अनुसरण गर्ने हो भने आजको मानसिक संकटको युगमा सबभन्दा गहिरो समाधान बन्न सक्छ।
यो लेखमा बुद्ध दर्शनका सिद्धान्तहरू, ध्यान विधिहरू र व्यवहारमा लागू हुने उपायहरूका साथै तिनको मानसिक स्वास्थ्यमा पर्ने प्रभावबारे चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको हो।
१. बुद्ध दर्शनको मूल भावना
बुद्ध दर्शनको मूल मर्म भनेको दुःखको यथार्थ स्वीकृति, त्यसको कारण पहिचान, निवारणको सम्भाव्यता, र सही मार्ग अपनाउनु हो – जसलाई “चतुरार्य सत्य” भनिन्छ। यी सत्यहरूमार्फत व्यक्तिले आफ्नो पीडा बुझ्न र सुधार गर्न सक्षम हुन्छ।
चतुरार्य सत्य :
१.दुःख —जीवनमा दुःख अनिवार्य छ।
२.दुःखसमुदय — तृष्णा, आशक्ति र अज्ञानताको कारणले दुःख उत्पन्न हुन्छ।
३.दुःखनिरोध — दुःखको अन्त सम्भव छ।
४.दुःखनिरोधमार्ग — अष्टाङ्गिक मार्गले दुःख अन्त्य गर्न सकिन्छ।
बुद्धको मार्ग कुनै दैवी चमत्कारको आशामा आधारित छैन, तर स्वअनुभूति, अनुशासन र अवलोकनमा आधारित छ। यसले व्यक्तिलाई आत्म–निरीक्षण र आत्म–परिवर्तनमा प्रेरित गर्छ, जुन मानसिक स्वास्थ्य सुधारको मूल बाटो हो।
२. बौद्ध दर्शनले मानसिक स्वास्थ्यमा पार्ने प्रभाव
२.१ आत्मबोध र स्वीकृति
बौद्ध दर्शनले ‘स्व’ लाई स्थायी र अपरिवर्तनीय नभई परिवर्तनशील र क्षणिक (अनित्य) बताउँछ। ‘अनात्म’ को सिद्धान्तले व्यक्ति आफूभित्रको ‘अहंकार’बाट मुक्त भई सबै चीजहरू परिवर्तनशील छन् भन्ने कुरा बुझ्न सिकाउँछ। यस्तो आत्मबोधले तनाव, ईर्ष्या, डर, र निराशा कम गर्दछ।
२.२ ध्यान (विपश्यना) को प्रभाव
बुद्धले विक्षिप्त मनलाई सम्हाल्न ध्यान विधि सिकाएका थिए। विशेषतःविपश्यना ध्यान, जसको अर्थ हो — “विश्लेषणपूर्वक हेर्नु।” यो ध्यानको अभ्यासले वर्तमान क्षणमा रहन मद्दत गर्छ। आधुनिक मनोविज्ञानमा यसलाईMindfulness-Based Stress Reduction (MBSR)भनिन्छ, जसले PTSD, चिन्ता, अवसाद र लत हटाउने उपचारमा अत्यन्त प्रभावकारी सावित भएको छ।
२.३ अष्टाङ्गिक मार्ग र व्यवहारिक अनुशासन
मानसिक स्वास्थ्य केवल भावनाको व्यवस्थापन मात्र होइन, व्यवहारको अनुशासन पनि हो। अष्टाङ्गिक मार्गका अङ्गहरू — सम्यक् दृष्टि, सम्यक् वाणी, सम्यक् कर्म, सम्यक् आजीविका, आदि — ले जीवनमा नैतिकता, विचार र कार्यको सन्तुलन ल्याउँछन्। यसले मानसिक अस्थिरता हटाउँछ।
२.४ करुणा, मैत्री र समता
बौद्ध धर्मले ‘सबै प्राणी सुखी होऊन्’ भन्ने भावनामा आधारितमैत्री भावना अभ्यासलाई प्राथमिकता दिन्छ। करुणा र सहानुभूतिको विकासले आत्मकन्दन, घृणा र विषादलाई घटाउँछ। मानसिक स्वास्थ्यका दृष्टिले हेर्दा, अन्यप्रति दया गर्नु भनेको आफूमाथि पनि दया गर्नु हो।
२.५ तृष्णा र मोहको नियन्त्रण
बुद्धले मानसिक क्लेशको मूल जरा ‘तृष्णा’ (attachment/craving) भएको बताएका छन्। धन, सम्बन्ध, पहिचान आदि कुरामा अधिक आसक्तिले जब अपेक्षा पूरा हुँदैन, तब मानसिक पीडा उत्पन्न हुन्छ। बुद्धले सिकाएको“अलिप्त जीवन“बाट व्यक्ति निराशा, आत्महत्या, लोभ आदि मानसिक समस्याबाट बाँच्न सक्छ।
३. नेपालको सन्दर्भमा बौद्ध दर्शन र मानसिक स्वास्थ्य
नेपाल बौद्ध धर्मको उद्गम थलो हो। लुम्बिनी, कपिलवस्तु, देवदह आदि ठाउँहरूले बुद्धको भौगोलिक इतिहास बोक्छन्। तर मानसिक स्वास्थ्यका क्षेत्रमा बौद्ध दर्शनको प्रयोग अझै सीमित छ।
३.१ सामुदायिक प्रभाव
ग्रामीण भेगमा ध्यान, पूजा, करुणा र सामूहिक संस्कारहरू मानसिक सान्तिका स्रोत बनेका छन्। बौद्ध गुम्बाहरू केवल धार्मिक होइन, भावनात्मक परामर्श केन्द्रका रूपमा पनि क्रियाशील छन्।
३.२ आधुनिक प्रयत्नहरू
- काठमाडौं, लुम्बिनी, पोखरा आदिमाविपश्यना केन्द्रसञ्चालनमा छन्।
- विपश्यना क्याम्प, माइन्डफुलनेस कार्यशाला, रकरुणा आधारित परामर्शविस्तार हुँदै गएका छन्।
- मनोचिकित्सकहरूले पनिMindfulness-Based Therapy, Acceptance & Commitment Therapy (ACT)मा बौद्ध सिद्धान्त प्रयोग गरिरहेका छन्।
३.३ चुनौतीहरू
- दर्शनको अभ्यासभन्दा कर्मकाण्डमा झुकाव बढी छ।
- ध्यान र जीवनशैलीलाई नियमित अनुशासनका रूपमा लिन कठिन भइरहेको छ।
- मानसिक समस्यालाई अझैभूत–प्रेत, पाप, भाग्यआदिसँग जोड्ने प्रवृत्ति कायमै छ।
४. वैज्ञानिक प्रमाणहरू
- अमेरिकाको हार्वर्ड विश्वविद्यालय र MIT ले विपश्यना ध्यानमा गरिएको अध्ययनले देखाउँछ — नियमित ध्यानलेएमिग्डाला (emotional brain)को सक्रियता घटाउँछ रप्रि–फ्रन्टल कर्टेक्स (निर्णय क्षमता) बलियो बनाउँछ।
- WHO र APA (American Psychological Association) ले ध्यान, माइन्डफुलनेस र मैत्री अभ्यासलाई मानसिक स्वास्थ्यका लागिमान्य थेरापी विधिमानेका छन्।
५. निष्कर्ष
बुद्ध दर्शन कुनै धर्म विशेषको मुद्दा होइन, यो मानव चेतनाको जागरणको मार्ग हो। यसले आत्म–परिवर्तनमार्फत सामाजिक रूपान्तरणको बाटो खोल्छ। वर्तमान समयमा जब मानसिक रोगहरू सामाजिक महामारी बनेका छन्, बुद्धले सिकाएको ‘सम्यक् दृष्टि’, ‘सम्यक् जीवन’ र ‘सम्यक् समाधि’ लाई जीवनशैलीको भाग बनाउनु अत्यावश्यक छ।बुद्धको मार्ग केवल मुक्ति प्राप्तिको उपाय होइन — यो मन र मस्तिष्कलाई स्थिर, स्पष्ट र करुणामय बनाउने जीवन विधि हो। वर्तमान मानसिक संकटको युगमा, बुद्ध जयन्तीलाई स्मरण मात्र होइन, आत्मअनुशासन र ध्यानको अभ्यासमा रूपान्तरण गरौँ।
र अन्तमा “बुद्धको सन्देश — आजको युगमा मानसिक स्वास्थ्य सुधारको सर्वश्रेष्ठ उपाय हो।” साधु !
नवीन पल्लव, प्रबन्ध निर्देशक
माइन्ड प्लस, नेपाल
www.mindplus.com.np
(माइन्ड प्लस व्यक्तिको व्यक्तित्व विकास तथा मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा काम गर्दछ ।)
(यो लेख सम्यक सन्देश पत्रिकामा पनि प्रकाशन भएको छ । पुर्ण विवरण त्यहाँ पढ्न सक्नुहुने छ ।
धन्यवाद)
